نەوا-
راپۆرتی/ ئاژانسی ئەنادۆڵ
هەولێر بە دوەم پیسترین شار لەسەر ئاستی عیراق و یەكەم پیسترین شار لەسەر ئاستی هەرێم دێت لە ڕووی كوالێتی هەواوە، هەر ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە كاربەدەستان چەند بڕیارێك بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هۆكارەكانی پیسبوونی هەوا دەربكەن، یەكێك لەوانە داخستنی 138 پاڵاوگە نایاساییەكانە لە سنووری پارێزگای هەولێر كە هۆكارن بۆ بڵاوكردنەوەی دووكەڵێكی چڕ بەسەر شارەكە و زۆربوونی نەخۆشییەكانی وەك شێرپەنجە و ئۆتیزم و لەبیرچوونەوە و چەندین نەخۆشی دیكە.

پسپۆڕێكی بایۆلۆجی ئاماژە بەوە دەكات كە پیسبوونی هەوا كاریگەریی نەرێنی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە و هۆكارێكە بۆ بڵاوبوونەوەی دوو هەزار نەخۆشی كە بەشێك لەو نەخۆشیانە بەشێوەیەكی بەربڵاو خەڵك بە دەستییەوە دەناڵێنێت. هاوكات شارەزایەكی هۆشیاریی ژینگەیی ئاماژە بەوە دەكات كە هەندێك ماددە تێكەڵی بەنزین دەكرێت كە ماددەی قەدەغەكراون لە دونیادا و هۆكارێكە بۆ تووشبوون بە شێرپەنجە، ئەوەش دەخاتەڕوو كە ڕێژەی سەوزایی بۆ شارێكی ئاسایی پێویستە سەدا 30 بێت بەڵام لە هەولێر ڕێژەی سەوزایی نزیكەی سەدا 13یە، سەرباری بوونی ئەو ژمارە زۆرە لە پاڵاوگە و كارگە و ئۆتۆمبێل و مۆلیدەكان.

دكتۆر بەختیار عەبدوڵڵا مامۆستا لە بەشی بایۆلۆجی زانكۆی كۆیە سەبارەت بەم بابەتە رایگەیاندوە: بابەتی ژینگە هێندە هەستیار و لەسەرخۆیە، تا نەكەویە ناو مەترسییەكە (وەكو ئەوەی كە ئێستا هەیە) دركی پێ ناكەین، هەتا ساڵی 2010 كێشە ژینگەییەكان زۆر كەم بوو، ڕێگاش لە زۆر هۆكار دەگیرا كە كاریگەرییان لەسەر تێكچوونی ژینگە هەبوو، ئێستا چونكە هۆكارەكان زۆر خێرایە، دەتوانم بڵێم شۆڕشێكی پیشەسازی كە لەناوچەكە سەریهەڵداوە، كاریگەرییەكانی ئێستا بەدیار دەكەوێت لە پیسكردنی خاك و ئاو و هەوا، ئەوەی زۆر دیارە و لەبەرچاوە، پیسكردنی هەوایە و بووەتە گفتوگۆیەكی گەرمی هاووڵاتییان".

بەختیار عەبدوڵڵا وتیشی: بوونی ژمارەیەكی زۆر پاڵاوگە، ژمارەیەكی زۆر ئۆتۆمبێل و مۆلیدەكانی كارەبا، هۆكارن بۆ پیسبوونی هەوا، هەروەها ئەگەر سەیری تۆپۆگرافی هەولێر بكەین بەراورد بە شارەكانی دیكە، دەبینین شوێنەكەی تەخت و نزمە، چیا و گردی دوورە، ئەمەش وایكردووە هەواگۆڕكێی كەم بێت، ماددەكانیش قوڕسن و دەمێننەوە، بۆیەش بە بەردەوامی هەست دەكەیت هەواكە پاك نییە.

لەبارەی ئەو ماددە ترسناكانەی كە لەئەنجامی پاشماوەی پاڵاوگە و ئۆتۆمبێل و مۆلیدەكان دەردەچن، بەختیار عەبدوڵڵا گوتی: هەندێك ماددە هەیە لە لەش دەمێننەوە، خوای گەورە لەشی ئێمەی بەشێوەیەك دروستكردووە، هەموو ئەو ماددانەی كە پێویست بێت بۆ لەش، ئەوا بە ئاسانی هەرس دەبێت و دەچێتە ناو كرداری هەرسكردنەوە، بەڵام هەندێك ماددە هەن وەكو كانزاكان و ترشەكان و زەرنیخ و كاربۆناتەكان كە ئەمانە لە ئەنجامی تەواو نەسووتانییان وا دەكات كە بەشێك لەو گازانە دەربدات و كاتێك دەچێتە ناو لەشمان، كاتێكیش لەش ناتوانێت خۆی تێدا ڕزگار بكات ئەوا دەچێتە سەر جگەر و كۆدەبێتەوە و ڕێگە لە زیندەچالاكییەكان دەگرێت، ئەمەش وا دەكات نەخۆشییەكان یەك بەدوای یەك بەرۆكی مرۆڤ بگرن، هەروەها كاتێك ئەم پیسییە لە ئەنجامی نیشتن جارێكی دیكە تێكەڵ بەخاك دەبێتەوە، ئەوا پێكهاتەی خاكەكە دەگۆڕێت.

دكتۆر بەختیار عەبدوڵڵا وتیشی: بۆ نموونە لە بەشێك لەو ناوچانەی پاڵاوگەكانی تێدایە، كۆلێژی كشتوكاڵ چووە گەنمی هێناوە بۆ پشكنین، بەڵام نەیانتوانیووە بیهاڕن بۆ ئارد، كاتێك پێكهاتەكانییان تێست كردووە، دەرچووە ئەو پێكهاتە نەبووە كە لە گەنمی ئاساییدا هەیە، هەموو گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە، ئەم گۆڕانكارییە بەهۆی پسیبوونی خاك و ئەو پاشماوەی ئەو پاڵاوگە و كارگە و ئۆتۆمبێل و مۆلیدانەیە، ئەمە لە كاتێكدایە هەولێر پیسترین هەوای هەیە بەراورد بە شارەكانی دیكە چونكە بارستە هەوا دەمێنێتەوە، هەروەها هەولێر پایتەختە و ئەمەش وایكردووە كە ژمارەی كارگەكان زیاتر بێت، لەسەر ئاستی عێراق هەندێكجار دووەم شار و هەندێكجار سێیەم پیسترین شارە، بەداخەوە پێشتر هەولێر یەكێك لەو شارانە بوو كە پاكترین هەوای هەبوو.

ئەو پسپۆڕەی بواری بایۆلۆجی ئاماژە بەوەش دەكات كە ئەم پیسبوونەی هەوا دوو هەزار نەخۆشی لەخۆ دەگرێت و لەمبارەیەوە گوتی: "ئەو نەخۆشیانەی كە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە پیسبوونی هەوا هەیە نزیكەی دوو هەزار نەخۆشین، بەڵام ئێمە زیاتر كار لەسەر شێرپەنجە دەكەین لە كاتێكدا نەخۆشی قورستر و مەترسیدار هەیە، وەك جگەر، چاو، كۆئەندامی هەناسە، نەخۆشییەكانی مێشك و دەمار، نەخۆشی زەهایمەر، تووڕەبوون، نەزۆكی و ئۆتیزم، هەروەها كاریگەری لەسەر بیركردنەوەی تاك هەیە و هۆڕمۆنی تێكدەدات و زۆر حاڵەت هەیە كەسێك ئارەزووی ڕەگەزگۆڕینی خۆی دەكات".

دكتۆر بەختیار عەبدوڵڵا گوتیشی: "ئەو ماددانەی كە هەیە وەك كادمیۆم، زەڕنیخ، مێركەری، لید، سێ بەقەد ئەوەیە كە ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی قبوڵی دەكات، هەمووشیان هۆكاری سەرەكی نەخۆشییەكانن".

بەپێی پێوانی پێوەری كوالێتی هەوا، هەوای هەولێر لە سەرووی 100 نمرەیە و بە دۆخێكی ناتەندروست هەژمار دەكرێت و لەبارەی خۆپاراستن لەم دۆخە، دكتۆر بەختیار عەبدوڵڵا گوتی: "بەپێی پێوەرەكانی كوالێتی هەوا لە دوای 70 نمرەوە پێویستە ماسك ببەسترێت، بەڵام ئەو ماسكەش كاریگەری خراپی هەیە چونكە بەشێكی زۆریان ماددەی پلاستیكی تێدایە كە ئەمە بۆخۆی یەكێك لە هۆكارەكانی پیسبوونە و كاریگەری خراپی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە".

هاوكات شارەزایەكی هۆشیاریی ژینگەیی ئاماژە بەوە دەكات كە ناكرێت چاوەڕوانی تەندروستییەكی پارێزراو بكەیت ئەگەر ژینگەكەت پاك نەبێت، ئەوەش دەخاتەڕوو كە هەندێك پاشماوە لە سووتەمەنییەكان دەردەچن كە لە دونیادا قەدەغەكراوە و سەرچاوەی نەخۆشییەكانە بەڵام لە هەرێم بەكاردێت.

لوقمان شێروانی شارەزای هۆشیاریی ژینگەیی وتویەتی: "هەوایەكی پاك، سەدا 87ی ماددەی نایترۆجینە، سەدا 21ی ئۆكسجینە و سەدا یەكی گازەكانی دیكەیە، ئەگەر ئەم داتایانە گۆڕانكاریی بەسەردا هات، ئەوا دەتوانین بڵێین ئەم شوێنە هەواكەی پیسە، لە شاری هەولێر كە زیاد لە 140 پاڵاوگەی نایاسایی هەیە، نزیكەی هەزار و 500 شوێن مۆلیدە هەیە، نزیكەی دوو ملیۆن ئۆتۆمبێل هەیە، ئەمانە هۆكارن بۆ ئەوەی ژینگە پیس بكەن بەڵام ڕێژەكەی دەبێت داتا زانستییەكان دیاری بكەن. ئەو داتایانەی كە لە مانگە دەستكردەكان وەریدەگرن ئەوا پسپۆڕانی بواری ژینگە تێبینییان لەسەری هەیە چونكە گوایا ئەمە كەشوهەوای تۆز و خۆڵ هەروەها هەوریش لە ئاسمان هەبێت وەك پیسبوون دەیخوێنێتەوە، ئەمەش كێشەیە، بۆیە باشترین شت دانانی ئامێرەكانە لە چەند گۆشیەكی شار بۆ ئەوەی ڕادەی پیسی هەوای شارەكە بزانین".

لوقمان شێروانی گوتیشی: "ئەگەر كەمترین پیسبوون لەسەر ژینگەی هەولێر هەبێت ئەوا تەنیا پاڵاوگەكان نین، بەڵكو دەبێت مۆلیدەكانیش هەڵبگیرێن ودەبێت كوالێتی بەنزینی ئۆتۆمبێلەكانیش باشتر بكرێت، هەروەها دەبێت ڕێژەی سەوزایی زیاد بكرێت و تاك هۆشیاریی هەبێت لە ڕووی پاراستنی ژینگەوە، تاكە شت كە بتوانێت هاوسەنگی ژینگە ڕابگرێت، بوونی ڕێژەیەكی باشی سەوزاییە، تاكە شت كە هەوا پاك دەكاتەوە دار و دارستانەكانە، ئەگەرچی لەلایەن پسپۆڕانەوە رێژەی سەوزایی بۆ شوێنێكی ئاسایی نیشتەجێبوون لە نێوان سەدا 25 بۆ سەدا 30 دیارییكراوە بۆ شوێنە نیشتەجێبووەكان، ئەمە بەبێ هەبوونی ئەو هۆكارە پیسكەرانەی كە زۆر ترسناكن وەكو زۆری پاڵاوگە و كارگە و مۆلیدە و ئۆتۆمبێلەكان چونكە بوونی ئەوا حاڵەتێكی نائاساییە".

لوقمان شێروانی گوتیشی: "ئەو داتایانەی كە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی هەرێمی كوردستان هەیەتی، ڕێژەی سەوزایی لە چەقی شارەكان ناگاتە سەدا 13 كە ئەمە ڕێژەیەكی كەمە، ئێمە كاتێك تەندروستیمان پارێزراوە كە ژینگەیەكی پاكمان هەبێت".

لەبارەی ڕێنماییە ژینگەییەكان سەبارەت بە شوێنی پاڵاوگە و كارگەكان، لوقمان شێروانی گوتی: "تێبینی لەسەر شوێن و كوالێتی و پاشماوەی پاڵاوگەكان هەیە كە ئەم پاشماوانەش تێكەڵ بە خاك دەبێت، پاڵاوگەكان نابێت نزیك بن لە شوێنی نیشتەجێبوونەوە، ئەوەی ئێستا هەیە شوێنەكانییان زۆر نەگونجاوە لە هەموو ڕوویەكەوە، دەرهاوێشتەكانییان كاریگەریی خراپی هەیە، هەروەها پاڵاوگەكان دەبێت لەلایەن كۆمپانیای تایبەتەوە دابمەزرێت، نابێت هەر كەس هەڵسایەوە چەند تانییەك دابنێت و نەوتی خاو بكوڵێنێت و بیكاتە بەنزین".

لوقمان شێروانی گوتیشی: "یەكێك لەو شتانەی كە ئەو پاڵاوگانە بەرهەمی دەهێنن بریتییە لە گاز و بەنزین، بەڵام بە كوالێتی نین بەڵكو بە تێكەڵكردنی كۆمەڵێك ماددەی وەك قورقوشم و ڕەساس بەرهەمی دەهێنن، ئەو ماددانە لە ساڵی 1992ەوە ئەمریكا و یەكێتی ئەورووپاوە قەدەغەكراون چونكە ماددەی ترسناكن و گازی ژەهراوین، بەڵام من ئۆتۆمبێلەكەی خۆم بردووەتە پشكنین دەرچووە لە بەنزینەكەدا ماددەی قورقوشم هەیە. بەپێی ڕاپۆڕتە تەندروستییەكان، ماددەی قورقوشم هۆكارێكە بۆ شێرپەنجە، كەواتا نابێت ئەم ماددەیە بەكاربهێنرێت، هەروەها لە ڕووی نیودەوڵەتییەوەش قەدەغەكراوە".

ئەو شارەزایەی بواری ژینگە ئاماژە بەوە دەكات كە داواكراوە بۆ دامەزراندنی دادگایەكی تایبەت بە ژینگە بەڵام بە پاساوی نەبوونی دادوەری تایبەتمەند، داواكە ڕەتكراوەتەوە و لەمبارەیەوە گوتی: "یاسای ژمارەی 8ی پاراستن و چاككردنی ژینگە هەیە، ئەگەر بكرێت دادگای تایبەت بە پرسی ژینگە دابمەرزێت، ئەوە هەنگاوێكی باش دەچینە پێشەوە، لەمەو پێش دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگە داوایەكی لە ئەنجوومەنی دادوەری هەرێم كردبوو كە دادگایەكی تایبەت هەبێت بە پرسی ژینگە بەڵام بەداخەوە ڕەزامەندی نەدرابوو بە پاساوی ئەوەی كە دادوەری تایبەتمەند نییە بەم پرسە، ئومێد دەكەین كە بگەنە ئەو باوەڕەی كە پرسی ژینگە وەك هەر پرسێكی دیكە گرنگی پێ بدرێت".

ئەمە لە كاتێكدایە كە دوای ناڕەزایەتی دەربڕینی ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتییان و چالاكوانانی بواری تەندروستی و ژینگە، لە پیسبوونی هەوای شارەكە و بەرزبوونەوەی ژمارەی تووشبووانی نەخۆشی شێرپەنجە، پارێزگاری هەولێر چەند بڕیارێكی دەكرد كە بریتیی بوو لە داخستنی 138 پاڵاوگەی نایاسایی و بە فلتەركردنی مۆلیدەكانی كارەبا و لێپرسینەوە لەو ئۆتۆمبێلانەی كە دووكەڵ و پاشماوەی ژەهراوی دەردەدەن.

بەپێی ئامارەكانی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان-عێراق، لە هەرێم سێ هەزار و 108 شوێنی مۆلیدە هەیە كە 7 هەزار و 354 مۆلیدە لەخۆدەگرێت و ئەو مۆلیدانە بەشێوەیەكی بەردەوام كارەبای هاووڵاتییان دابین دەكەن.

هەر بەپێی ئامارەكە، لەو ژمارەیەش، هەزار و 342 شوێن دەكەوێتە هەولێر، هەزار و 150 شوێن دەكەوێتە سلێمانی و 540 شوێن مۆلیدەش دەكەوێتە پارێزگای دهۆك، ئەمە جگە لە بوونی ژمارەیەكی زۆر لە پاڵاوگە و كارگە و نزیكەی دوو ملیۆن ئۆتۆمبێلیش لە شاری هەولێر.