رێزلێنانێك بۆ چارەسەرە داهێنەرەكانیان بۆ كەمكردنەوەی پیسبون بە پلاستیك.

بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان (UNEP) ڕۆژی٣٠ی تشرینی یەكەمی ٢٠٢٣ -براوەی خەڵاتی پاڵەوانانی زەوی بۆ ساڵی ٢٠٢٣ی ڕاگەیاند، خەڵاتەكە بەخشرایە هەریەك لە سەرۆكی شارەوانی شارێك، ڕێكخراوێكی قازانج نەویست، كارگەیەكی كۆمەڵایەتی، دەستپێشخەرییەكی حكومی و  ئەنجومەنی توێژینەوە بۆ ڕێزلێنان لە هەوڵەكانیان بۆ دۆزینەوەی چارەسەری داهێنەرانە.وە گرتنەبەری ڕێوشوێنی گۆڕانكاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پیسبوونی پلاستیك.

خەڵاتی ساڵانەی پاڵەوانانی زەوی لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە كە لە ساڵی ٢٠٠٥ دامەزراوە، ڕێز لە پێشەنگەكان دەنێت كە لە پێشەنگی هەوڵەكانن بۆ پاراستنی مرۆڤ و هەسارەكە. ئەم خەڵاتە بەرزترین ڕێزلێنانە كە نەتەوە یەكگرتووەكان لە بواری ژینگەدا پێشكەشی دەكات بە پێنج پاڵەوانی ئەمساڵەوە، خەڵاتەكە ڕێز لە ١١٦ براوە گیرا: ٢٧ پێشەنگی جیهانی، ٧٠ كەسی و ١٩ ڕێكخراو. كاندیدەكانی UNEP لەم خولەدا گەیشتە ژمارەیەكی پێوانەیی 2500 كاندید، ئەمەش سێیەم ساڵە لەسەریەك كاندیدكردن گەیشتە ئەم ئاستە بەرزە.

ئینگەر ئەندەرسۆن، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێت: پیسبوونی پلاستیك یەكێكە لە لایەنەكانی قەیرانی سێ لایەنەی هەسارەكە كە جێگەی نیگەرانی قووڵە، پێویستە لە پێناو تەندروستی خۆمان و هەسارەكەمان كار بكەین بۆ كۆتایی هێنان بە پیسبوونی پلاستیك، ئەمەش تەنها پێویستی بە گۆڕانكارییەكی تەواو دەبێت بۆ كەمكردنەوەی بڕی پلاستیكەكانی بەرهەم هێنراو و نەهێشتنی پلاستیكەكانی یەكجار بەكارهێنان؛ "وە گواستنەوە بۆ دووبارە بەكارهێنانەوەی سیستەم و بەدیلەكان كە دوور بكەونەوە لەو كاریگەرییە نەرێنییە ژینگەیی و كۆمەڵایەتیانەی كە لە پیسبوونی پلاستیكەوە دەیبینین." “لەگەڵ پێشكەوتنەكان لە دانوستانەكان بۆ ئامرازێكی نێودەوڵەتی پابەندكەری یاسایی سەبارەت بە پیسبوونی پلاستیك، پاڵەوانانی زەوی ئەمساڵ نیشان دەدەن كە چارەسەری داهێنەرانە لەبەردەستدان و دەتوانن ئیلهامبەخش بن بۆ بیركردنەوە لە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ پلاستیكەكان.

براوەی خەڵاتی پاڵەوانانی زەوی UNEP بۆ ساڵی ٢٠٢٣ بریتین لە:
خاتوو جۆزێفینا بێلمۆنتێ، سەرۆكی شارەوانی شاری كویزۆن، خەڵكی فلیپین، كە خەڵاتەكەی لە بەشی سیاسەت و سەركردایەتی پێبەخشرا، وەك ڕێزێك بۆ هەوڵەكانی بۆ سەركردایەتیكردنی كردەوەی ژینگەیی و كۆمەڵایەتی لە ڕێگەی كۆمەڵێك سیاسەتەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی قەیرانی كەشوهەوا، كۆتایی بە پلاستیك دەهێنێت پیسبوون، و ناوچە شارییە سەوزەكان. دەستپێشخەرییەكانی بریتین لە قەدەغەكردنی پلاستیكە یەكجار بەكارهێنراوەكان، بەرنامەی ئاڵوگۆڕكردن بۆ پلاستیكە پیسەكان، وێستگەكانی پڕكردنەوەی ڕۆژانە و داكۆكیكردن و پێشخستنی سیاسەتێكی توندی جیهانی پلاستیك.

دامەزراوەی ئیلین ماكئارسەر (بەریتانیا) كە خەڵاتەكەی لە بەشی ئیلهام و كرداردا پێبەخشرا، وەك ڕێزێك بۆ ئەو ڕۆڵە پێشەنگانەی كە بینیویەتی لە هێنانە ناوەوەی ڕێبازی سووڕی ژیان، لەنێویاندا پلاستیك. دامەزراوەكە ڕاپۆرتی بڵاوكردۆتەوە و تۆڕی دروستكردووە كە پێكهاتووە لە بڕیاردەرانی كەرتی گشتی و تایبەت، هەروەها ئەكادیمی، بۆ پەرەپێدانی دەستپێشخەرییەكانی سووڕی ژیان و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ قەیرانی كەشوهەوا، لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو، پیسبوونی پلاستیك و زۆر شتی تر. دامەزراوەكە شانبەشانی بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان سەركردایەتی پابەندبوونی جیهانی دەكات.

دامەزراوەی بازنەی شین (چین) كە خەڵاتەكەی لە بەشی دیدگای كارگێڕیدا پێبەخشرا، وەك ڕێزلێنانێك بۆ بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای بلۆكچەین و ئینتەرنێتی شتەكان بۆ بەدواداچوون و چاودێریكردنی تەواوی سووڕی ژیانی پیسبوونی پلاستیك – لە كۆكردنەوە، دووبارە بەكارهێنانەوە، دووبارە دروستكردنەوە، دووبارە فرۆشتنەوە و لایەنەكانی تر. زیاتر لە ١٠ هەزار و ٧٠٠ تۆن پاشماوەی دەریایی كۆكردۆتەوە، بەمەش دەبێتە گەورەترین پڕۆژەی ڕیسایكلكردنی پاشماوەی پلاستیكی دەریایی لە چین.

خۆسێ مانوێل مۆلەر (شیلی) كە خەڵاتەكەی لە بەشی دیدگای كارگێڕیدا پێبەخشرا، دامەزرێنەری كۆمپانیای ئەلگرامۆیە، كە كۆمپانیایەكی كۆمەڵایەتییە و تایبەتە بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانی دووبارە پاكەتكردنەوە كە پیسبوونی پلاستیك كەمدەكاتەوە و تێچووی پێداویستییەكانی ڕۆژانە كەمدەكاتەوە. هەروەها مۆلەر كاردەكات بۆ ڕێگریكردن و كەمكردنەوە و بەڕێوەبردنی پاشماوە بە شێوەیەكی بەردەوام لە ڕێگەی ڕۆڵی خۆی وەك جێگری سەرۆكی دەستەی ڕاوێژكاری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كەسانی دیار بۆ پاشماوەی سفر، دەستپێشخەرییەك كە لە مانگی ئازاری ٢٠٢٣ دەستیپێكردووە.

ئەنجومەنی توێژینەوەی زانستی و پیشەسازی (ئەفریقای باشوور) كە خەڵاتەكەی لە بەشی زانست و داهێنان پێبەخشرا، ئەنجومەنێكی توێژینەوەی زانستی و پیشەسازییە كە لە تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو و زانیاری فرە پسپۆڕیی كەڵك وەردەگرێت بۆ پێشنیاركردنی داهێنان بۆ بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی پلاستیك و هەڕەشەكانی دیكە . كارە پێشەنگەكانی بریتییە لە دیاریكردنی جێگرەوەكانی بەردەوام بۆ پلاستیكە تەقلیدییەكان، دروستكردنی دەرفەت بۆ بەرهەمهێنانی ناوخۆیی و گەشەپێدانی ئابووری، و پشكنینی تێكچوونی زیندەیی پلاستیكەكان.
بەكارهێنانی پلاستیك ژیانی ڕۆژانەی گۆڕیوە و سوودی زۆری بۆ كۆمەڵگا دابین كردووە. بەڵام مرۆڤایەتی ساڵانە نزیكەی ٤٣٠ ملیۆن تۆن پلاستیك بەرهەم دەهێنێت كە دوو لەسەر سێی پلاستیكەكان بە خێرایی دەگۆڕێت بۆ پاشماوە، ئالوودەبوون بە پلاستیكە كورتخایەنەكان ئەو شتەی دروستكردووە كە پسپۆڕان پێی دەڵێن كابوسێكی ژینگەیی.

ساڵانە تا ٢٣ ملیۆن تۆن پاشماوەی پلاستیكی دەڕژێتە ناو ئیكۆسیستەمی ئاویەكانەوە و دەریاچە و ڕووبار و دەریاكان پیس دەكات. تا ساڵی ٢٠٤٠، دەردانی كاربۆنی پەیوەست بە بەرهەمهێنان و بەكارهێنان و فڕێدانی پلاستیكە تەقلیدییەكانی بنەمای سووتەمەنی بەردینی دەتوانێت نزیكەی یەك لەسەر پێنجی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی پێكبهێنێت بەپێی ئامانجە گەورەكانی ڕێككەوتنی پاریس سەبارەت بە گۆڕانی كەشوهەوا.
 هەروەها ئەو ماددە كیمیاییانەی لە پلاستیكە تەقلیدییەكانی بنەمای سووتەمەنی بەردینیدا دەبینرێن، دەتوانن ببنە هۆی كێشەی تەندروستی مرۆڤ.

بۆ كەمكردنەوەی پیسبوونی پلاستیك، پسپۆڕان دەڵێن، مرۆڤایەتی دەبێت پلاستیك كەم بكاتەوە و نەهێڵێت كەرەستەی ناپێویست، كە بەكارهێنانیان دەبێتە هۆی كێشە، دۆزینەوەی جێگرەوەیی ژینگەیی تەندروست بۆ ئەم ماددانە، پەرەپێدانی مۆدێلی داهێنەرانە بۆ دووبارە بەكارهێنانەوەی ماددە پلاستیكیەكان و وەرگرتنی ئەوەی كە بە ڕێبازی سووڕی ژیان بۆ پیسبوونی پلاستیكی ناسراوە.

مەعروف مەجید
سەرۆكی ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە